ساعت‌های پایانی اسد در سوریه: فریب، ناامیدی و فرار
نوشته: سامیا نخول، مایا جبیلی، پریسا حافظی و سلیمان الخالدی
۱۳ دسامبر ۲۰۲۴، ۱۲:۲۷ بعدازظهر به وقت اروپای مرکزی (به‌روزرسانی: یک روز پیش)

چکیده

• به گفته مشاورانش فرار مخفیانه اسد تقریباً همه را غافلگیر کرد.
• به ارتش وانمود کرد که کمک روسیه در راه است - به نقل از منابع
• برنامه‌های فرار را از برادر و پسرعموهایش پنهان کرد - به گفته مسئولان
• روسیه خروج اسد را تضمین کرد و به ۵۰ سال حکومت خانوادگی پایان داد

دبی، ۱۳ دسامبر (رویترز) - بشار اسد تقریباً هیچ‌کس را از برنامه فرارش از سوریه در حالی که حکومتش فرو می‌ریخت، مطلع نکرد. در عوض، مشاوران، مسئولان و حتی اعضای خانواده‌اش را فریب داد یا در بی‌خبری نگه داشت. این موضوع را بیش از دوازده نفر که از این وقایع آگاه بودند به رویترز گفته‌اند.

ساعاتی پیش از فرارش به مسکو، اسد در جلسه‌ای با حضور حدود ۳۰ فرمانده ارتش و مسئولان امنیتی در وزارت دفاع، گفت که کمک نظامی روسیه در راه است و از نیروهای زمینی خواست مقاومت کنند. این گفته را یکی از فرماندهانی که در جلسه حاضر بود و به شرط ناشناس ماندن صحبت کرد، بیان کرده است.

کارکنان غیرنظامی نیز از این موضوع بی‌خبر بودند.

به گفته یکی از مشاوران نزدیک او، اسد به مدیر دفتر ریاست‌جمهوری‌اش گفت که پس از پایان کار روز شنبه به خانه می‌رود، اما به‌جای آن به فرودگاه رفت. او همچنین به مشاور رسانه‌ای‌اش، بثینه شعبان، زنگ زد و از او خواست برای نوشتن یک سخنرانی به خانه‌اش بیاید. بثینه وقتی به آنجا رسید، کسی را نیافت.

ندیم حوری، مدیر اجرایی اندیشکده ابتکار اصلاحات عربی، گفت:
«اسد حتی آخرین مقاومت را انجام نداد. او حتی نیروهای خودش را گرد هم نیاورد. او حامیانش را به سرنوشت خودشان سپرد».

رویترز نتوانست با اسد که در مسکو پناهندگی سیاسی گرفته، تماس بگیرد. مصاحبه با ۱۴ نفر که با روزها و ساعت‌های پایانی قدرت او آشنا بودند، تصویری از رهبری ترسیم می‌کند که به دنبال کمک خارجی برای تمدید حکومت ۲۴ ساله‌اش بود و سپس با فریب و پنهان‌کاری خروجش از سوریه را در اوایل صبح یکشنبه برنامه‌ریزی کرد.

بیشتر این منابع که شامل مشاوران دایره نزدیک رئیس‌جمهور سابق، دیپلمات‌های منطقه‌ای و منابع امنیتی و مقامات ارشد ایرانی بودند، خواستند نامشان فاش نشود تا بتوانند آزادانه درباره موضوعات حساس صحبت کنند.

اسد حتی به برادر کوچکترش، ماهر، که فرمانده یگان زرهی نخبه ارتش است، درباره نقشه فرارش چیزی نگفت. به گفته سه مشاور، ماهر با هلیکوپتر به عراق و سپس به روسیه پرواز کرد.

به همین ترتیب، پسرعموهای مادری اسد، ایهاب و ایاد مخلوف، نیز هنگام سقوط دمشق به دست شورشیان جا ماندند. به گفته یک مشاور سوری و یک مقام امنیتی لبنانی، این دو تلاش کردند با خودرو به لبنان فرار کنند اما در راه توسط شورشیان کمین شده و هدف حمله قرار گرفتند که ایهاب در این حمله کشته و ایاد زخمی شد. این حادثه به‌طور رسمی تأیید نشد و رویترز نتوانست آن را به‌طور مستقل تأیید کند.

خود اسد روز یکشنبه، ۸ دسامبر، با هواپیما از دمشق فرار کرد. هواپیما با خاموش بودن فرستنده‌اش (ترانسپوندر) از رادارها دور ماند. به گفته دو دیپلمات منطقه‌ای، او از چنگ شورشیانی که پایتخت را به تصرف خود درآورده بودند گریخت. این خروج دراماتیک، به حکومت ۲۴ ساله او و نیم قرن قدرت بی‌وقفه خانواده‌اش پایان داد و جنگ داخلی ۱۳ ساله را به‌طور ناگهانی متوقف کرد.

اسد ابتدا به پایگاه هوایی حمیمیم در شهر ساحلی لاذقیه در سوریه پرواز کرد و از آنجا راهی مسکو شد.

خانواده نزدیک او، همسرش اسماء و سه فرزندشان، از قبل در پایتخت روسیه منتظر او بودند. این موضوع را سه مشاور سابق نزدیک و یک مقام ارشد منطقه‌ای تأیید کردند.

تصاویر خانه اسد، که توسط شورشیان و شهروندانی که پس از فرار او به مجتمع ریاست‌جمهوری هجوم بردند گرفته شده و در شبکه‌های اجتماعی منتشر شد، نشان می‌دهد او با عجله گریخته است. این تصاویر غذاهای پخته‌شده‌ای را روی اجاق و وسایل شخصی به جا مانده، از جمله آلبوم‌های خانوادگی، نشان می‌دهند.

روسیه و ایران: بدون هیج کمک نظامی نجات

هیچ عملیات نجات نظامی از سوی روسیه – که مداخله‌اش در سال ۲۰۱۵ به نفع اسد مسیر جنگ داخلی را تغییر داده بود – یا از سوی دیگر متحد سرسخت او، ایران، انجام نشد.

این موضوع در روزهای منتهی به خروج اسد، زمانی که او به دنبال کمک از منابع مختلف برای حفظ قدرت و تأمین امنیت خود بود، به روشنی به او اعلام شد. این نکته را افرادی که با رویترز مصاحبه کرده‌اند مطرح کردند.(این را با دروغ گردازی ها و رجز خوانی های خامنه ای در اولین سخن رانی اش پس از فرار اسد که می گفت ما همه جور کمک را آماده کرده بودیم که برای نجات اسد بفرستیم اما آمریکا و اسراییل همه راه ها در زمین و هوا و دریا بسته بودند .مقایسه کنید!!!-شوراها)

اسد در ۲۸ نوامبر به مسکو سفر کرد، یک روز پس از آنکه نیروهای شورشی سوری به استان شمالی حلب حمله کرده و به سرعت در سراسر کشور پیشروی کردند. اما درخواست‌های او برای مداخله نظامی در کرملین با بی‌توجهی مواجه شد، زیرا روسیه تمایلی به مداخله نداشت. این موضوع را سه دیپلمات منطقه‌ای اعلام کردند.

هادی البحره، رئیس اپوزیسیون اصلی سوریه در خارج، گفت که اسد واقعیت اوضاع را به مشاوران خود در سوریه منتقل نکرد. او به نقل از یکی از منابع نزدیک به اسد و یک مقام منطقه‌ای افزود:
"او پس از سفر به مسکو به فرماندهان و همراهانش گفت که کمک نظامی در راه است. او به آن‌ها دروغ می‌گفت. پیامی که از مسکو دریافت کرد، منفی بود."

سخنگوی کرملین، دمیتری پسکوف، روز چهارشنبه به خبرنگاران گفت که روسیه تلاش زیادی برای تثبیت اوضاع سوریه در گذشته انجام داده اما اولویت کنونی این کشور، درگیری در اوکراین است.

چهار روز پس از آن سفر، در ۲ دسامبر، عباس عراقچی، وزیر امور خارجه ایران، با اسد در دمشق دیدار کرد. تا آن زمان، شورشیان گروه اسلام‌گرای هیئة تحریر الشام (HTS) کنترل شهر حلب – دومین شهر بزرگ سوریه – را به دست گرفته و به سمت جنوب پیشروی می‌کردند، در حالی که نیروهای دولتی در حال فروپاشی بودند.

یک دیپلمات ارشد ایرانی به رویترز گفت که اسد در این دیدار به وضوح مضطرب بود و اذعان داشت که ارتش او برای مقاومت مؤثر، بسیار تضعیف شده است.

با این حال، دو مقام ارشد ایرانی گفتند که اسد هرگز از تهران درخواست نکرد که نیروهای خود را در سوریه مستقر کند. آن‌ها توضیح دادند که اسد می‌دانست چنین اقدامی ممکن است بهانه‌ای به اسرائیل بدهد تا نیروهای ایرانی در سوریه یا حتی ایران را هدف قرار دهد.

کرملین و وزارت خارجه روسیه از اظهار نظر در مورد این گزارش خودداری کردند و وزارت خارجه ایران نیز فوراً در دسترس نبود.

اسد با سقوط خود مواجه می‌شود

پس از آنکه همه گزینه‌هایش به پایان رسید، اسد سرانجام ناگزیر به پذیرش سقوط خود شد و تصمیم گرفت کشور را ترک کند و به این ترتیب به حکومت خانوادگی خود که از سال ۱۹۷۱ آغاز شده بود، پایان داد.

سه نفر از اعضای نزدیک به اسد گفتند که او در ابتدا قصد داشت به امارات متحده عربی پناه ببرد، زیرا شورشیان حلب و حمص را تصرف کرده و به سمت دمشق پیشروی می‌کردند.

اما به گفته این منابع، اماراتی‌ها درخواست او را رد کردند زیرا از واکنش بین‌المللی هراس داشتند؛ به‌ویژه به دلیل اینکه اسد ، به اتهام استفاده از تسلیحات شیمیایی علیه شورشیان تحت تحریم‌های آمریکا و اروپا قرار داشت. اسد این اتهامات را ساختگی خوانده است.

دولت امارات فوراً به درخواست برای اظهار نظر پاسخ نداد.

با این حال، مسکو، در حالی که مایل به مداخله نظامی نبود، آماده نبود که اسد را کاملاً رها کند. یک منبع دیپلماتیک روسی گفت که وزیر خارجه روسیه، سرگئی لاوروف، که در روزهای شنبه و یکشنبه در مجمع دوحه در قطر حضور داشت، تلاش‌های دیپلماتیکی را برای تأمین امنیت اسد رهبری کرد. او با ترکیه و قطر همکاری کرد تا از ارتباطات آن‌ها با HTS برای تضمین خروج امن اسد به روسیه استفاده کند.

یک منبع امنیتی غربی گفت که لاوروف هر کاری که می‌توانست انجام داد تا خروج امن اسد را تضمین کند.

سه منبع گفتند که قطر و ترکیه با HTS برای تسهیل خروج اسد ، با وجود ادعای رسمی این کشورها که هیچ ارتباطی با HTS  ندارند هماهنگ شدند ؛ گروهی که توسط آمریکا و سازمان ملل به عنوان سازمانی تروریستی شناخته می‌شود.

مسکو همچنین با کشورهای همسایه هماهنگ شد تا اطمینان حاصل کند که هواپیمای روسی حامل اسد هنگام خروج از حریم هوایی سوریه مورد رهگیری یا هدف قرار نمی‌گیرد.

وزارت خارجه قطر فوراً به پرسش‌ها درباره خروج اسد پاسخ نداد و رویترز نتوانست با HTS تماس بگیرد. یک مقام دولت ترکیه گفت که هیچ درخواستی از سوی روسیه برای استفاده از حریم هوایی ترکیه برای پرواز اسد وجود نداشت، اما به این موضوع که آیا آنکارا با HTS برای تسهیل فرار همکاری کرده است، پاسخی نداد.

محمد جلالی، آخرین نخست‌وزیر اسد، گفت که شنبه شب ساعت ۱۰:۳۰ با او تلفنی صحبت کرده است. او به شبکه العربیه که متعلق به عربستان است، گفت:
"در آخرین تماس، به او گفتم که وضعیت چقدر دشوار است و جابجایی عظیمی از مردم از حمص به سمت لاذقیه در جریان است... و اینکه وحشت و ترس در خیابان‌ها وجود دارد."

او افزود:
"او پاسخ داد: 'فردا خواهیم دید.' 'فردا، فردا' آخرین چیزی بود که به من گفت."

جلالی گفت که تلاش کرد دوباره در سپیده‌دم یکشنبه با اسد تماس بگیرد، اما پاسخی دریافت نکرد.

گزارش‌های اضافی توسط گای فالکونبریج در مسکو، جاناتان سال در لندن، مها الدهّان و ندین عوض‌الله در دبی، لیلا بسام در بیروت، تووان گومروکجو در آنکارا، اندرو میلز در دوحه و تیمور ازهری در دمشق؛
نویسندگی توسط سامیا نخوله؛
ویرایش توسط پروین چار.