بحران آب در ایران در مقایسه با اسرائیل و ترکیه: داده‌ها چه می‌گویند؟

یکشنبه ۱۲ مرداد ۱۴۰۴

منبع:مرکز داده های باز ایران

ایران در حالی با یکی از جدی‌ترین بحران‌های آبی تاریخ خود مواجه شده که مقایسه‌های منطقه‌ای نشان می‌دهد برخی کشورهای هم‌اقلیم، با منابع طبیعی کمتر، توانسته‌اند مدیریت موفق‌تر، کم‌هزینه‌تر و پربازده‌تری در مصرف آب داشته باشند. بررسی داده‌های رسمی درباره مصرف، بازدهی، و زیرساخت‌های آبی ایران در برابر اسرائیل و ترکیه، تصویر روشنی از شکاف عملکردی میان ایران و استانداردهای منطقه‌ای ترسیم می‌کند.

افت شدید ذخایر آب و تشدید ناترازی

بر اساس گزارش‌های رسمی وزارت نیرو، میزان آب ذخیره‌شده در سدهای کشور به کمتر از ۴۶ درصد ظرفیت اسمی کاهش یافته است. این وضعیت در تهران بحرانی‌تر است: تنها ۱۳ درصد ظرفیت سدهای پایتخت پر است؛ بحرانی که در ماه‌های گرم سال، منجر به قطعی‌های چندساعته و جیره‌بندی گسترده در برخی مناطق شده است.

با این‌ حال، کاهش بارندگی تنها عامل اصلی بحران نیست. داده‌های شورای شهر تهران نشان می‌دهد که حدود ۳۰ درصد از آب شرب تولیدشده در پایتخت، پیش از رسیدن به مصرف‌کننده، به دلیل فرسودگی و نشت در شبکه‌های انتقال از دست می‌رود. این میزان اتلاف، در شرایطی که ذخایر آبی کشور در حال ته کشیدن است، ابعاد بحران را دوچندان می‌کند.

کشاورزی؛ مصرف سنگین، بازده اندک

برآوردها نشان می‌دهد مصرف آب سالانه ایران بین ۹۰ تا ۱۰۰ میلیارد متر مکعب است که بیش از ۹۰ درصد آن در بخش کشاورزی استفاده می‌شود؛ بخشی که تنها ۱۱ درصد از تولید ناخالص داخلی کشور را تشکیل می‌دهد. این نابرابری آشکار میان میزان مصرف و بازده اقتصادی، یکی از مهم‌ترین نشانه‌های ناکارآمدی سیاست‌های آبی کشور است.

بر اساس داده‌های سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد (فائو)، ایران بیش از ۷۰ برابر اسرائیل آب برای تولید محصولات کشاورزی مصرف می‌کند، اما ارزش افزوده محصولات کشاورزی ایران حدود ۵۳ میلیارد دلار در سال است؛ تنها ۱۰ برابر اسرائیل. این در حالی است که اسرائیل با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین آبیاری، بازیافت فاضلاب، و قیمت‌گذاری دقیق آب، به بالاترین بهره‌وری کشاورزی در منطقه دست یافته است.

در ایران، بخش قابل‌ توجهی از مزارع هنوز با روش‌های سنتی و غرقابی آبیاری می‌شوند. این در حالی است که ترکیه نیز با مصرفی حدود ۳۵ درصد کمتر از ایران، موفق به تولید محصولات کشاورزی با ارزشی حدود ۳۵ درصد بیشتر شده است.

منابع زیرزمینی و هشدار فرونشست

کاهش شدید منابع سطحی موجب شده بیش از نیمی از آب مصرفی کشور از طریق برداشت از سفره‌های زیرزمینی تأمین شود. این برداشت بی‌رویه سالانه حدود ۵ میلیارد متر مکعب از ذخایر زیرزمینی را تخلیه می‌کند و یکی از مهم‌ترین پیامدهای آن، فرونشست زمین در دشت‌های مرکزی ایران از جمله اصفهان، کرمان و تهران است؛ پدیده‌ای که زیرساخت‌های شهری، خطوط ریلی، جاده‌ها و مناطق مسکونی را در معرض آسیب جدی قرار داده است.

بارندگی، تبخیر و مدیریت ناکارآمد روان‌آب‌ها

میانگین بارش سالانه در ایران حدود ۲۵۰ میلی‌متر است؛ کمتر از ترکیه (۶۰۰ میلی‌متر) و اسرائیل (۴۰۰ میلی‌متر)، اما همچنان بیشتر از کشورهای حاشیه خلیج فارس مانند امارات است. با این‌ وجود، حدود ۷۰ درصد از بارش‌های سالانه ایران به دلیل فقدان زیرساخت‌های ذخیره‌سازی و بهره‌برداری مؤثر، تبخیر می‌شوند.

در مقایسه، در ترکیه تنها حدود ۵۰ درصد و در اسرائیل کمتر از ۴۵ درصد بارش‌ها تبخیر می‌شوند. اسرائیل این کاهش را با سرمایه‌گذاری هدفمند در سازه‌های ذخیره آب، مدیریت سیلاب‌های سطحی و به‌کارگیری سیستم‌های هوشمند کنترل روان‌آب‌ها به‌ دست آورده است. در مقابل، سیاست‌های سدسازی گسترده در ایران، بدون توجه به مدیریت بهینه بارندگی‌های فصلی، موجب شده بخش قابل‌ توجهی از آب باران هدر رود.

عملکرد ضعیف در تصفیه و بازچرخانی فاضلاب

در حوزه مدیریت فاضلاب، ایران یکی از پایین‌ترین رتبه‌ها در منطقه را دارد. طبق رتبه‌بندی‌های جهانی، ایران در جایگاه ۱۰۳ از میان ۱۸۰ کشور قرار گرفته است. تنها ۵۰ درصد خانوارها به شبکه فاضلاب شهری متصل‌اند، و از این میزان، فقط ۲۰ درصد فاضلاب تولیدی تصفیه و بازیافت می‌شود.

این در حالی است که کشورهای پیشرو منطقه، مانند اسرائیل و امارات متحده عربی، بیش از ۷۰ درصد فاضلاب شهری خود را تصفیه کرده و در بخش‌هایی مانند کشاورزی و صنعت مجدداً مورد استفاده قرار می‌دهند. ایران، به‌ رغم شدت بحران آب، هنوز از این منبع بالقوه و پایدار آبی بهره‌برداری مؤثری نمی‌کند.

داده‌ها به‌ روشنی نشان می‌دهند که بحران آب در ایران تنها ناشی از کاهش بارندگی یا تغییرات اقلیمی نیست. ریشه‌های اصلی این بحران در ساختارهای ناکارآمد مدیریتی، بهره‌وری پایین بخش کشاورزی، فرسودگی زیرساخت‌ها و غفلت از فناوری‌های نوین ذخیره و بازیافت آب نهفته است.