اقتصاد ایران: فراتر از نقطه بی‌بازگشت؟

دکتر جان کالابریز

15 نوامبر 2024

Iran’s Economy: Past the Point of No Return? - Modern Diplomacy

اقتصاد ایران در یک نقطه بحرانی قرار دارد، با فشارهای خارجی و مشکلات ساختاری داخلی که روند بهبودی را دشوارتر کرده است. اگرچه کشور توانایی‌هایی برای مقاومت در برابر تحریم‌ها از خود نشان داده، اما چالش‌های اقتصادی آن عمیق‌تر شده و تورم، بیکاری و فقر را تشدید کرده است. در حالی که تهران همچنان تصویری از مقاومت به نمایش می‌گذارد، مشکلات ساختاری عمیق‌تر نشان می‌دهند که کشور با دوره‌ای طولانی از رکود مواجه است.

تأثیر تحریم‌ها و مقاومت

تحریم‌های اعمال‌شده توسط ایالات متحده بر ایران بر قابلیت‌های هسته‌ای، صنایع انرژی و دفاعی، و همچنین مقامات دولتی، بانک‌ها و بخش‌های مختلف اقتصادی کشور متمرکز بوده‌اند. تحریم‌های واشنگتن تقریباً تمام تجارت آمریکا با ایران را متوقف کرده، دارایی‌های ایران را مسدود کرده و ارائه کمک‌های خارجی و فروش تسلیحات به این کشور را ممنوع کرده است.

در جریان کمپین تحریم‌های «فشار حداکثری» دولت ترامپ (2018-2021)، بیش از 90 درصد از 120 میلیارد دلار ذخایر ارزی ایران غیرقابل‌دسترس شدند. تحریم‌های ثانویه‌ای که در سال 2018 بازاعمال شدند، ارزش پول ایران را 60 درصد کاهش دادند، بحران تراز پرداخت‌ها را تشدید کردند و هزینه‌های واردات را افزایش دادند. داده‌ها در مورد تأثیر تحریم‌ها بر جامعه ایران قابل‌توجه است: اقتصاد دچار انقباض شدید شد، درآمد سرانه کاهش یافت، سطح فقر افزایش پیدا کرد و استانداردهای زندگی وخیم‌تر شد.

اگرچه کمپین «فشار حداکثری» ترامپ ضربه‌ای سنگین به اقتصاد ایران وارد کرد، اما تا پایان دوره او به توافق هسته‌ای جدیدی منجر نشد. در دوران بایدن، اعمال تحریم‌ها با شدت کمتری دنبال شده، اما تمام تحریم‌ها همچنان پابرجا مانده‌اند. ایران نه سقوط کرده و نه با توافق هسته‌ای پیشنهادی در سال 2022 موافقت کرده است. با ادامه سیاست تحریمی ایالات متحده، اقتصاد ایران همچنان در وضعیت رکود باقی مانده است.

در جریان دومین و آخرین مناظره تلویزیونی ریاست جمهوری ایران، کاندیدا مسعود پزشکیان به تورم فزاینده اشاره کرد و گفت: «ما در جامعه‌ای زندگی می‌کنیم که بسیاری در خیابان‌ها گدایی می‌کنند.» او افزود: «هیچ دولتی در تاریخ نتوانسته است در یک قفس موفق باشد.» این اظهار نظر به تأثیر اقتصادی تحریم‌ها بر ایران اشاره داشت.

در سخنرانی سپتامبر خود در مجمع عمومی سازمان ملل (UNGA) و در حالی که تازه به عنوان رئیس‌جمهور سوگند یاد کرده بود، پزشکیان اعلام کرد که ایران «آماده تعامل» با طرف‌های توافق هسته‌ای 2015 است، که نشان از تغییری در رویکرد نسبت به پیشینیانش داشت. نکته قابل توجه این است که پزشکیان بر نگرانی‌های اقتصادی تأکید کرد و گفت: «پاسخ مناسب به ایران، اعمال تحریم‌های بیشتر نیست … بلکه عمل به تعهدات قبلی برای لغو تحریم‌ها، بهبود شرایط اقتصادی مردم ایران و هموار کردن مسیر برای توافقات بیشتر است.»

تورم، نرخ ارز و بار اقتصادی بر دوش مردم

تحریم‌ها و مشکلات اقتصادی داخلی باعث افزایش بی‌سابقه نرخ تورم، کاهش ارزش پول ملی و فشار مضاعف بر معیشت مردم شده‌اند. این وضعیت همچنان یکی از مهم‌ترین چالش‌های پیش‌روی دولت ایران است.

 

تورم، نرخ ارز، و بار اقتصادی بر دوش مردم

تحت تأثیر تحریم‌ها، ایران مجبور شده است سازگاری‌هایی ایجاد کند که اغلب برخلاف اهداف غرب بوده‌اند، اما این امر آسیب‌های عمیق و پایداری به کشور وارد کرده است. تورم در ایران همچنان بالا و مقاوم است. کالاهای اساسی مانند نان برای بسیاری از مردم به‌شدت گران شده‌اند. تصمیم اخیر دولت برای افزایش 20 درصدی قیمت شیر خام، فشار بیشتری بر خانوارهایی وارد کرده که از پیش با افزایش هزینه‌ها در سایر بخش‌های ضروری مانند دام و لبنیات مواجه بودند.

افزودن به این مشکلات اقتصادی، باقی‌ماندن ایران در لیست سیاه گروه ویژه اقدام مالی (FATF) به دلیل عدم رسیدگی به نگرانی‌ها درباره تأمین مالی تروریسم و پول‌شویی است. این امر ایران را بیشتر از نظام‌های مالی بین‌المللی منزوی کرده و مانع هرگونه بهبود معنادار اقتصادی می‌شود. کمبود ارز خارجی، تورم بالا، کاهش ارزش ریال، و تأثیرات منفی تحریم‌های آمریکا — علیرغم معافیت‌های انسانی برای واردات غذا و دارو — بحرانی خطرناک در زمینه کمبود دارو ایجاد کرده‌اند. در ماه آوریل، کمیسیون بهداشت مجلس گزارش داد که ایران با کمبود بیش از 200 قلم دارو مواجه است، هرچند برخی تخمین‌ها این عدد را نزدیک به 300 قلم ذکر می‌کنند.

تحریم‌ها و "اقتصاد سایه" ایران

تحریم‌های غرب اقتصاد ایران را فلج کرده‌اند و در حالی که به فروپاشی کامل منجر نشده‌اند، چشم‌انداز اقتصادی کشور را دگرگون کرده‌اند. یکی از نتایج این تحریم‌ها، رشد اقتصادی مبتنی بر قاچاق بوده است.

چین نقش کلیدی در عملیات قاچاق ایران دارد. حدود 90 درصد نفت ایران به چین می‌رود، با دور زدن تحریم‌های آمریکا. روش‌های مورد استفاده برای پنهان کردن صادرات ایران، ردیابی جریان‌های تجاری را پیچیده می‌کند و بسیاری از خریداران چینی، پالایشگاه‌های کوچک و نیمه‌مستقل معروف به "قوری‌ها" هستند که ردگیری آنها دشوار بوده و خارج از دسترس نظام مالی آمریکا فعالیت می‌کنند. گزارش‌ها حاکی از آن است که تجار در این بخش از تاکتیک‌های متنوعی استفاده می‌کنند، از جمله تغییر برند نفت ایران و استفاده از داده‌های مسیرهای جعلی تانکرها برای پنهان کردن منبع آن.

جنگ روسیه در اوکراین نیز فرصت‌های اقتصادی و استراتژیک جدیدی برای تهران ایجاد کرده است. ایران با فروش پهپاد به روسیه و ساخت یک تأسیسات تولیدی در خاک روسیه، درآمد قابل‌توجهی کسب می‌کند. همچنین، ایران به ونزوئلا سلاح، پشتیبانی فنی برای بخش انرژی، و سایر کالاهای تحت تحریم ارائه می‌دهد. در مقابل، گزارش شده است که کاراکاس طلا از ذخایر گسترده اورینوکو به ایران ارائه کرده است، کالایی که ردیابی آن دشوار است.

بر اساس گزارش اکتبر 2020 از ابتکار جهانی علیه جرایم سازمان‌یافته فراملی، نهادهای غیرمنتخب و غیرپاسخگو تحریم‌های خارجی و فشارهای اقتصادی را به فرصت‌های سودآور تبدیل کرده‌اند. این گروه‌ها از دستکاری ارز، قاچاق سوخت، و کنترل پروژه‌های زیرساخت عمومی برای تولید درآمد سوءاستفاده می‌کنند. بقای آنها اکنون به فساد ریشه‌دار و مشارکت در اقتصاد غیرقانونی و عملیات قاچاق گسترده وابسته است.

به عنوان یک بازیگر اصلی در اقتصاد ایران، سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (IRGC) سهام گسترده‌ای در بخش‌هایی مانند قاچاق تسلیحات، پول‌شویی، و قاچاق نفت دارد. در واقع، سپاه از اقتصاد سیاه ایران به طور نامتناسبی سود برده است. این سازمان همچنین یک‌سوم از کل بودجه نظامی سالانه کشور را دریافت می‌کند.

 

نفوذ اقتصادی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی (IRGC)

نفوذ اقتصادی سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران را نمی‌توان نادیده گرفت. تحریم‌ها اقتصاد ایران را وادار به تکیه بیشتر بر تجارت بازار سیاه کرده‌اند، که این امر به سپاه اجازه داده است سلطه خود را بر توزیع کالاهای اساسی تثبیت کند. با کنترل منابع حیاتی مانند سوخت، غذا و دارو، این گروه از کمبودها بهره‌برداری می‌کند، قیمت‌ها را دستکاری کرده و از سختی‌های مردم سود می‌برد. علاوه بر این، با سقوط شرکت‌ها تحت فشار تحریم‌ها، سپاه شرکت‌ها و دارایی‌های تحت فشار اقتصادی را با قیمت‌های تخفیف‌یافته خریداری کرده و دامنه مالی خود را گسترش داده است.

همان‌طور که در اعلامیه‌های مکرر دفتر کنترل دارایی‌های خارجی وزارت خزانه‌داری ایالات متحده (OFAC) درباره نقض تحریم‌ها و اهداف جدید منعکس شده است، وزارت دفاع و پشتیبانی نیروهای مسلح (MODAFL) و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی همچنان از طریق شبکه گسترده بانکداری سایه‌ای تلاش برای دور زدن تحریم‌ها را ادامه می‌دهند.

فساد و سوءمدیریت اقتصادی

یکی از عوامل مهمی که به کاهش اقتصادی ایران دامن زده است، فساد است. بر اساس شاخص ادراک فساد سازمان شفافیت بین‌الملل، ایران در رتبه 149 از 180 کشور قرار دارد، که میزان سوءاستفاده از منابع دولتی را نشان می‌دهد. قاچاق و سوءمدیریت نیز بخش‌های حیاتی مانند بهداشت و درمان را به شدت تحت تأثیر قرار داده است.

برای مثال، کمبود دارو به شدت شایع شده و صدها قلم داروی اساسی در دسترس نیستند. سیستم بهداشتی ایران که از قبل تحت تأثیر تحریم‌ها قرار داشت، بیشتر از طریق شبکه‌های قاچاق و عدم شفافیت در تأمین تجهیزات پزشکی آسیب دیده است. ناکارآمدی‌های حاصل، زندگی را برای ایرانیان عادی دشوارتر کرده و استانداردهای زندگی همچنان رو به وخامت است.

انطباق با تحریم‌ها و محدودیت‌های ساختاری

در طول دهه گذشته، اقتصاد ایران با سازگاری با تحریم‌ها پیش‌بینی‌ها برای فروپاشی را به چالش کشیده است. تولیدکنندگان ایرانی منابع جدیدی برای قطعات حیاتی پیدا کرده‌اند، اغلب کالاهای اروپایی را از طریق کشورهای ثالث مانند امارات متحده عربی تأمین می‌کنند و همچنین برای فناوری و ماشین‌آلات به چین روی آورده‌اند.

در حالی که یافتن بازارهای جدید یک چالش بوده، ایران موفق شده صادرات غیرنفتی خود را به کشورهای همسایه مانند عراق، امارات و افغانستان افزایش دهد، که با کاهش ارزش شدید پول ایران همراه بوده و کالاهای ایرانی را در منطقه جذاب‌تر کرده است. با این حال، در حالی که صادرات ایران افزایش یافته، محدودیت‌های بانکی و سیستم‌های گمرکی ناکارآمد همچنان موانع بزرگی برای رشد بیشتر کسب‌وکارها در ایران هستند.

تحولات ژئوپلیتیکی و تجاری

ایران برای شکستن انزوای اقتصادی خود در حال پیگیری شراکت‌های جدید با قدرت‌های غیرغربی است. در سال 2023، ایران به سازمان همکاری شانگهای (SCO) پیوست و در ماه اوت اعلام کرد که دعوت رسمی برای عضویت در گروه بریکس (BRICS) را پذیرفته است. این اتحادها نشان‌دهنده تمایل تهران به تغییر جهت اقتصاد خود به سمت شرق است، به ویژه با توجه به تداوم تنش‌ها با کشورهای غربی.

تهران همچنین تلاش کرده است تا تنش‌ها با رقبای منطقه‌ای مانند عربستان سعودی را کاهش دهد. در مارس 2023، ایران و عربستان سعودی به توافقی با میانجیگری چین برای برقراری مجدد روابط دست یافتند، که آغاز فرآیند تنش‌زدایی را نشان می‌دهد. ایران همچنین از یک "توافق غیررسمی" با ایالات متحده بهره برده که به آن اجازه داده وجوه خود را بازگرداند و نفت بیشتری صادر کند. با این حال، منافع بلندمدت این مانورهای ژئوپلیتیکی هنوز نامشخص است، به ویژه با توجه به اینکه سرمایه‌گذاری‌های مورد انتظار از این پیشرفت‌های دیپلماتیک هنوز محقق نشده است.

در نخستین کنفرانس مطبوعاتی به‌عنوان رئیس‌جمهور، پزشکیان با تأکید گفت: "آن‌ها ما را تحریم کردند"، اشاره‌ای به غرب، و "این‌ها به ما کمک کردند"، اشاره‌ای به روسیه و چین.

با این حال، ایران از وعده‌های سرمایه‌گذاری تحقق‌نیافته چین، به‌ویژه در بخش‌های انرژی و کشاورزی، ناامید شده است. شرکت سینوپک قرارداد توسعه فاز دوم میدان نفتی یادآوران را به‌دلیل بازدهی پایین، به‌صورت بی‌سروصدا لغو کرد. اگرچه چین بیشتر نفت ایران را خریداری می‌کند، اما حدود 10 درصد کمتر از قیمت نفت روسیه و 30 درصد پایین‌تر از قیمت‌های بازار جهانی می‌پردازد. این پرداخت‌ها به یوان غیرقابل تبدیل انجام می‌شود، که ایران را مجبور به خرید کالاهای چینی می‌کند. مصرف‌کنندگان ایرانی با گزینه‌های محدود و قیمت‌های بالاتر روبرو هستند، به‌طوری که برخی کالاهای چینی، مانند خودروها، در ایران سه برابر گران‌تر از سایر نقاط خلیج‌فارس هستند، با وجود قدرت خرید پایین‌تر.

همکاری اقتصادی ایران و روسیه، علی‌رغم افزایش تعاملات، با چالش‌های جدی روبرو است.

هر دو کشور، به‌عنوان صادرکنندگان عمده نفت و گاز، ناگزیر برای سهم بازار رقابت می‌کنند. تخفیف‌های زیاد روسیه برای نفت خام پس از جنگ اوکراین، موقعیت ایران را، به‌ویژه در آسیا، تضعیف کرده است. این رقابت به صنعت فولاد نیز کشیده شده است، جایی که روسیه سهم بازار ایران را در خریداران کلیدی مانند تایلند و کره‌جنوبی کاهش داده است.

نتیجه‌گیری: مسیری بدون خروجی روشن

اقتصاد ایران از بسیاری جهات از نقطه بازگشت عبور کرده است. با وجود تحمل فشار شدید تحریم‌ها، این اقتصاد تنها توانسته زنده بماند و نتوانسته مشکلات عمیق ساختاری را حل کند. تورم، فساد و سوءمدیریت اقتصادی، در کنار انزوای ژئوپلیتیکی که غرب تحمیل کرده، همچنان چشم‌انداز اقتصادی ایران را محدود کرده است. اگرچه کشور به سمت روسیه، چین و بلوک‌های غیرغربی دیگر متمایل شده است، این استراتژی هنوز به سرمایه‌گذاری یا رشد قابل‌توجهی منجر نشده است.

در گزارش ماه ژوئیه، بانک جهانی اشاره کرد که اقتصاد ایران برای چهارمین سال متوالی در حال رشد است، که عمدتاً به‌واسطه بهبود در بخش نفت صورت گرفته، با وجود تحریم‌های اقتصادی مداوم. با این حال، وابستگی به درآمد نفت برای این بهبود نشان می‌دهد که رونق اقتصادی ایران ممکن است کوتاه‌مدت باشد. در پس این آمارهای کلی، اقتصادی نهفته است که با مشکلات عمیق‌تر و وابستگی غیرقابل‌دوام به عوامل خارجی دست‌وپنجه نرم می‌کند.

در حالی که ایالات متحده و اتحادیه اروپا در آوریل گذشته تحریم‌های جدیدی را بررسی می‌کردند، ایران بر مقاومت خود در برابر فشار غرب تأکید کرد. وزیر نفت، جواد اوجی، اعلام کرد که صادرات نفت در سال 2023 از تمام سطوح شش سال گذشته فراتر رفته و بیش از 35 میلیارد دلار درآمد داشته است. او به فایننشال تایمز گفت: «اگرچه دشمنان قصد داشتند تجارت نفت ایران را مسدود کنند، ما اکنون می‌توانیم نفت را با حداقل تخفیف به هر مقصدی صادر کنیم.» با این حال، در حالی که دولت ایران مقاومت خود را به رخ می‌کشد، واقعیت روی زمین داستانی متفاوت روایت می‌کند — داستان اقتصادی که در حال رکود است، توانایی تامین نیازهای مردم خود را ندارد و به طور فزاینده‌ای به مجموعه‌ای محدود از شرکای بین‌المللی وابسته شده است.

در 6 نوامبر 2024، ارز ایران، ریال، پس از انتخاب مجدد دونالد ترامپ به‌عنوان رئیس‌جمهور ایالات متحده به پایین‌ترین حد تاریخی خود سقوط کرد، که نشان‌دهنده چالش‌های جدید برای تهران است، زیرا انتظار می‌رود اقتصاد در حال مبارزه آن با اقدامات تنبیهی بیشتری روبرو شود. با این حال، همان‌طور که این تحلیل نشان می‌دهد، ریشه‌های مشکلات اقتصادی ایران فراتر از اثرات خفه‌کننده تحریم‌های آمریکا است. بدون اصلاحات معنادار، مسیر اقتصادی ایران همچنان پر از عدم اطمینان و سختی خواهد بود، که تنش‌های اجتماعی را که در زیر سطح در حال جوشش هستند، تشدید می‌کند.

در باره نویسنده:Bottom of Form

Dr. John Calabrese

دکتر جان کالبریس استاد روابط بین‌الملل در دانشگاه امریکن در واشنگتن دی‌سی است. او ویراستار بخش نقد کتاب در ژورنال خاورمیانه و پژوهشگر ارشد غیربومی در مؤسسه خاورمیانه (MEI) است. پیش‌تر، او به‌عنوان مدیر پروژه خاورمیانه-آسیا در MEI فعالیت داشته است.
او را می‌توانید در شبکه اجتماعی ایکس (X): @Dr_J_Calabrese و در لینکدین از طریق این لینک دنبال کنید.