بررسی وضعیت کارگران در اقتصاد ایران: بخش چهارم؛ کارگران شهرداری‌ها

)قسمت دوم: آتشنشان‌ها و کارگران اتوبوسرانی(

تارنمای داوطلب: مشکلات جامعه کارگری بویژه در سالهای اخیر مورد توجه هر چه بیشتر رسانه‌ها بوده است. اعتصابات و اعتراضات کارگری دنباله‌دار، دستمزدهای معوقه چندین ماهه و یا چند ساله، عدم دریافت بیمه و خدمات درمانی، تعدد حوادث کارگری در پی ضعف ایمنی و بهداشت کار و سلطه نگرش امنیتی بر سازماندهی کارگران، از چالش‌های فراروی جنبش کارگری در ایران است. با این حال ارزیابی دقیق از وضعیت کارگران، نیازمند دیده‌بانی چالش‌های شغلی و حقوقی فراروی آنها به تفکیک بخش‌های مختلف است. تارنمای “داوطلب” در تلاش است تا با جمع‌آوری گزارش‌های رسانه‌ای و داده‌های موجود در هر بخش به تهیه سلسله گزارش‌هایی از وضعیت کارگران شاغل در بخش‌های مختلف اقتصاد ایران بپردازد که تصویری نسبتا قابل استناد از وضعیت شغلی، حقوقی، مطالبات و ظرفیت‌های احتمالی آنها در سازماندهی ارائه دهد.

به همین منظور، در ادامه چهارمین بخش از این سلسله گزارش‌ها به مرور وضعیت آندسته از کارگران شاغل در شهرداری‌های کشور که تحت نظارت “سازمان آتشنشانی” و “سازمان اتوبوسرانی” فعالیت می‌کنند، خواهیم پرداخت. بررسی‌های داوطلب از مجموع اعتراضات و کنش‌های صنفی صورت گرفته در سالهای اخیر نشان می‌دهد که عمق نارضایتی و تعدد مطالبات کارگران شاغل در شهرداری‌ها علاوه بر بخش‌هایی چون کارگران حوزه نظافت شهری، جمع‌آوری زباله و پسماند و فضای سبز؛ در میان کارگران شاغل در” آتش‌نشانی‌ها” تحت نظارت سازمان خدمات شهری و کارگران “شرکت واحد اتوبوسرانی” تحت نظارت سازمان حمل ونقل و ترافیک شهرداری بیش از سایر بخش‌ها بوده است.

کارگران آتشنشانی؛

جدال با آتش، با دستان خالی

سازمان آتش‌نشانی به عنوان یک سازمان دولتی زیر نظر شهرداری هر شهر فعالیت می‌کند و نیروهای شاغل در آن علاوه بر مقابله با سوانح مرتبط با آتش‌سوزی، وظیفه دارند در تمام موقعیت‌هایی که در آن جان و مال شهروندان در خطر است، مداخله کرده و در جهت رفع خطر اقدامات لازم را انجام دهند.

از تعداد کل نیروهای آتش‌نشانی در کشور، آمار و اطلاعاتی در دسترس نیست اما بر اساس اعلام سازمان آتش‌نشانی تهران، بیش از 5 هزار نفر نیروی عملیاتی تنها در تهران مشغول به کارند که در قالب قراردادی و پیمانی فعالیت می‌کنند. این در حالیست که بر اساس اعلام سازمان آتشنشانی تهران برای اولین بار در تاریخ آتشنشانی ایران، در سال 1401، 16 نیروی زن آتشنشان نیز به ناوگان نیروهای امدادی و عملیاتی ملحق شدند.

آتش‌نشانی‌های کشور به عنوان بخشی از شهرداری هر شهر استخدام‌های خود را به صورت منطقه‌ای و مجزا برگزار می‌کنند. روال استخدام نیروهای عملیاتی در این سازمان، عمدتا از طریق آزمون های علمی، عملی، معاینات جسمانی و روانی و طی مراحل گزینش است. پذیرفته شدگان پس از طی دوره آموزش ویژه آتش‌نشانی و موفقیت در دوره، به صورت قراردادی (قراردادهای کار معین) به استخدام سازمان درمی‌آیند.

در عین حال، جذب نیروهای پیمانی در آتش‌نشانی‌ها با استناد به یک دستورالعمل که توسط سازمان شهرداری‌ها و دهیاری‌ها صادر شده، صورت می‌گیرد. بر اساس این دستورالعمل1 استخدام پیمانی کارگران براي رشته‌های شغلی چون راننده وسائط نقلیه تندرو سنگین براي تصدي پست آتشن‌شان راننده سنگین و رشته شغلی کاردان آتشنشانی براي تصدی پست آتشنشان، متصدی ارتباطات، نجات غریق و عناوین مشابه مجاز است.

فعالیت به عنوان نیروی آتشنشانی در هر نقطه‌ای از دنیا به طور کلی با ریسک‌ها و چالش‌‌های زیادی مواجه است. با این حال تعدد این چالش‌ها در ایران در دو بخش قابل بررسی است:

1- کمبود تجهیزات و امکانات به روز و استاندارد آتشنشانی:

کمبود تجهیزات و امکانات به روز و استاندارد در ایستگاههای آتشنشانی در نتیجه تحریم‌ها و ناکارآمدی مدیریتی در تخصیص بودجه منجر به وقوع حوادث خطرناک برای نیروهای آتشنشان در حین عملیات امداد و نجات شده است. حادثه آتش‌سوزی و فروریختن ساختمان 17 طبقه‌ی پلاسکو که یکی از مهمترین مراکز تولید و فروش پوشاک در تهران بود، نشان داد که ضعف امکانات ایمنی در محافظت از آتشنشانان در حوادثی از این قبیل می‌تواند به گسترش تبعات فاجعه منجر شود.

فاجعه پلاسکو که در ۳۰ دیماه  ۱۳۹۵  رخ داد، بامرگ آتش‌نشانان و تعدادی از شهروندان به همراه خسارات مالی سنگین در تاریخ حوادث فجیع کشور ثبت شد. پس از فرو ریزش ساختمان، عملیات نجات افرادی که در زیر آوار گرفتار شده بودند همراه با  آواربرداری آغاز شد. این عملیات ۹ روز  ادامه داشت، اما در طول زمان آواربرداری، هیچ یک از گرفتار شدگان نجات نیافتند و در نهایت در این حادثه ۱۶ نفر آتش نشان و  ۶ نفر افراد غیر آتش نشان جان باختند. این حادثه و عمق فاجعه رخ داده که منجر به کشته شدن نیروهای آتشنشان شد، به دنبال این حادثه، رئیس دولت یازدهم هیاتی را مامور کرد تا ابعاد مختلف حادثه را مورد تحقیق و تفحص قرار دهند.

در کنار مجموع دلایلی که این هیات در گزارش نهایی2 خود به آن پرداخته است، کمبود و نامناسب بودن امکانات امداد و نجات و همچنین ضعف فرماندهی مدیریت بحران به عنوان دلایل وقوع حادثه برای آتشنشانان کشته شده برشمرده شده است. دولت ایران آتش‌نشانان کشته شده در این حادثه را “شهید” نامید و با پرداخت مبلغی به عنوان “دیه” تلاش کرد از خانواده‌های آنان دلجویی کند اما با وجود شکایت خانواده‌ها برای شناسایی مقصران حادثه، هنوز به این شکایت3 رسیدگی نشده است.

ساختمان ۵۴ ساله پلاسکو که نمادی از آغاز دوران مدرنیزاسیون صنعتی در ایران بود، فروریخت تا فجایع احتمالی ناشی از عدم نظارت بر ساختمان‌های فرسوده در معماری شهری بیش از پیش بروز و ظهور پیدا کند و ضعف‌ها و کمبودهای سازمان آتش‌نشانی نیز بیش از همیشه نمایان شود. پس از این حادثه بود که تلاش برای تجهیز سازمان آتش‌نشانی به تجهیزات مناسب و استاندارد در دستور کار قرار گرفت4 که تا حدی ریسک وقوع حوادث مرگبار برای آتشنشانان در حوادث مشابه کاهش یابد. با این حال بروزرسانی نسبی این تجهیزات تنها منحصر به پایتخت شده و همچنان نیروی آتشنشانی در بسیاری از شهرهای کشور از تجهیزات فرسوده و غیراستاندارد استفاده می‌کنند که ریسک آسیب‌پذیری آنها را در امدادرسانی افزایش می‌دهد.

2- نقض حقوق صنفی کارکنان و کارگران شاغل در آتشنشانی‌ها

با مروری بر گزارش‌های منتشر شده از تجمعات صنفی کارگران، بویژه در بازه زمانی 1395 تا 1402 به خبرهایی از برگزاری تجمعات اعتراضی از سوی کارگران و کارکنان سازمان آتشنشانی در شهرهای مختلف کشور برخواهیم خورد که نشان دهنده تبدیل شدن این حوزه به بخشی از پازل کانون بحران کارگری است.

کارگران آتش‌نشانی در شهرهای تهران، مشهد، زاهدان، شادگان، تبریز، آبادان، اصفهان، شهرکرد، گچساران، کرج، رشت، سنندج و یاسوج از جمله شهرهایی هستند که در جهت پیگیری مطالبات صنفی خود در طول سالها و ماههای اخیر بارها در مقابل شهرداری‌ها و استانداری‌ها تجمعات اعتراضی برگزار کرده‌اند. از جمله دلایل اعتراضات این کارگران می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:

مطالبات آتشنشانان

عدم اجرای آیین‌نامه مشاغل سخت و زیان‌آور5:
یکی از مهمترین مطالبات آتش‌نشان‌هایی که تحت صندوق بازنشستگی شهرداری بویژه در شهر تهران فعالیت می‌کنند و تعدادشان بیشتر از کارگران تحت پوشش سازمان تامین اجتماعی در آتشنشانی‌هاست، عدم اجرای آیین نامه مشاغل سخت و زیان‌آور است که با وجود مصوبه سال 90 مجلس، هنوز به درستی اجرا نمی‌شود.شرط حداقل سنی 50 سال برای بهره‌مند شدن آتش‌نشانان کارمند از مزایای بازنشستگی پیش از موعد یک مانع قانونی برای بهره‌مندی از مزایای بازنشستگی پیش از موعد است. با استناد به این پیش شرط، آتش‌نشانان کارمند در عمل نمی‌توانند با بیست سال سابقه خدمت بازنشسته شوند.

تبعیض‌ در دستمزدها:
گزارش‌ها نشان می‌دهد که دستمزد آتش‌نشانان مشمول قانون کار از آتش‌نشانان مشمول قانون استخدام کشوری پایین‌تر است. در عین حال این گروه از آتش‌نشانان از مزایای ضمن خدمت و پاداش پایان خدمت پایین‌تری نسبت به کارکنان رسمی برخوردارند. همین مسئله منجر به ایجاد نوعی شکاف و تبعیض سیستماتیک میان کارگران رسمی و پیمانی شده است. نکته قابل توجه اینکه، تبعیض در حقوق و مزایا در سطح کارکنان رسمی نیز به شیوه دیگری اعمال می‌شود. به این شکل که کارکنان رسمی شاغل در آتشنشانی‌های شهرستان‌ها کمتر از کارکنان شاغل در آتشنشانی‌های تهران حقوق و مزایا دریافت می‌کنند6.

کمبود نیروی آتشنشان:
یکی از مشکلات اساسی سازمان آتش‌نشانی در کل کشور، کمبود نیروی انسانی است. به نحوی که بر اساس گزارش‌ها7 تنها در تهران در هر ایستگاه آتشنشانی حدود 14 تا 15 نفر کمبود نیرو وجود دارد. کمبود نیرو در این سازمان در برخی از نقاط منجر به استفاده از نیروی داوطلب و فاقد مهارت‌های لازم شده است.

عدم پرداخت به موقع مزد و مزایای خدمت:
یکی از دلایل کارگران آتشنشانی برای برگزاری اعتراضات صنفی، عدم پرداخت به موقع دستمزد و مزایای کار است. معوقات مزدی در برخی موارد از چند ماه بیشتر می‌شود و اضافه کاری‌ها، شب کاری‌ها و تعطیل کاری‌های آتش نشانان به درستی محاسبه نمی‌شود.

فقدان تشکل‌های کارگری:
ایران از سال 2016 عضو انجمن بین المللی خدمات آتش نشانی و نجات CTIF است. با این حال جز چند مقاله فنی و تخصصی، گزارشی از فعالیت‌ها و گزارش‌های نماینده ایرانی در خصوص وضعیت نیروهای آتشنشانی در ایران در وبسایت این انجمن موجود نیست. با جستجویی در گزارشهای منتشر شده در می‌یابیم که شورای اسلامی کار به عنوان تنها نهاد کارگری اجازه تشکیل در سازمان‌های آتشنشانی را داراست و کارگران تنها این امکان را دارند که مطالبات صنفی خود را از طریق این تشکل شبه‌حاکمیتی دنبال کنند. این در حالیست که به دلیل فقدان گزارش‌ها و آمار مستند، از تعداد این تشکل‌ها و سازوکار فعالیت آنها اطلاعاتی در دست نیست.

کارگران اتوبوسرانی؛

دو دهه مطالبه‌گری با چراغ‌های روشن!

در میان کارگران شرکت‌های اتوبوسرانی، شرکت خدمات اتوبوس‌رانی تهران یکی از خبرسازترین‌ها بوده است. اين شرکت که به طور کلی از سازمان‌های تحت نظارت شهرداری است، بیش از 6 هزار نیرو در تهران دارد و از تعداد کل نیروهای آن به تفکیک شهرهای کشور، اطلاعاتی در دسترس نیست.

با وجود این، برگزاری تجمعات کارگری از سوی رانندگان اتوبوسرانی بویژه در تهران در طول دو دهه گذشته، نشان دهنده وجود مشکلات متعدد صنفی در این ناوگان است. مروری بر دلایل اصلی شکل‌گیری اعتراضات صنفی در میان رانندگان شاغل در اتوبوسرانی نشان می‌دهد که دغدغه‌های اصلی آنها را می‌توان در دو بخش دسته‌بندی کرد:

مطالبات معیشتی، حقوق و مزایای کار

به اذعان فعالان سندیکایی، دغدغه‌های اصلی کارگران شرکت واحد عمدتاً معيشتی است و ناشی از نگاه تبعيض‌آميزی است که میان کارکنان شهرداری و کارگران شرکت واحد وجود دارد. به اين صورت که معمولاً مزايايی که به کارکنان شهرداری پرداخت‌شده به کارگران شرکت واحد پرداخت نشده است. علاوه بر تبعیض در خصوص پرداخت دستمزد؛ عدم اجرای طرح طبقه بندی مشاغل،عدم پرداخت به موقع حق بیمه تامین اجتماعی، عدم واریز به موقع چهار درصد حق بیمه مشاغل سخت و زیان آور، مشکلات ناشی از تردد با اتوبوس‌های فرسوده و همچنین عدم تخصیص لباس کار مناسب از دیگر مشکلات رانندگان اتوبوس‌ها در سالهای اخیر بوده است.

مطالبات صنفی و تشکیلاتی

کمبود راننده، سوء مدیریت در بخش‌های مختلف ناوگان حمل و نقل عمومی، عدم تبدیل وضعیت نیروهای شرکتی و عدم تخصیص امکانات رفاهی از جمله مشکلات صنفی رانندگان شرکت واحد اتوبوسرانی است.

در شرکت واحد اتوبوسرانی، وظیفه پیگیری مطالبات صنفی کارگران به شورای اسلامی کار سپرده شده است. در مقابل این شیوه سازماندهی شبه‌حاکمیتی، یک تشکل غیررسمی نیز با عنوان “سندیکای کارگران شرکت واحد اتوبوسرانی تهران و حومه” وجود دارد که با وجود سابقه تشکیلاتی چند ده ساله و عضویت در اتحادیه جهانی حمل و نقل، کماکان یک تشکل غیررسمی است و از سالهای ابتدایی دهه 80 تلاش‌های زیادی برای احیای آن صورت گرفته است. این تلاش‌ها تا برگزاری انتخابات مجمع عمومی و رای‌گیری از رانندگان برای انتخاب اعضا پیش رفت اما با امنیتی‌سازی فضا و بازداشت تعدادی از فعالان سندیکایی از جمله رضا شهابی، حسن سعیدی، داوود رضوی و غیره و پرونده‌سازی قضایی علیه آنان به نتیجه مطلوب نرسید. حالا شورای اسلامی کار با با قدرت تصمیم‌گیری محدود تنها نهاد کارگری موجود در شرکت واحد اتوبوسرانی است و سندیکای شرکت واحد تنها به صورت مجازی به فعالیت‌های خود ادامه می‌دهد. با وجود اینکه کارگران شاغل در شرکت واحد اتوبوسرانی از سطح مطلوبی از سازماندهی تشکیلاتی برخوردار نیستند اما در مواردی توانسته‌اند با ایجاد شبکه‌های همکاری، کنش‌های صنفی جالب توجهی را سازماندهی کنند که در برخی موارد به نتیجه مطلوب رسید. از جمله می‌توان به این موارد اشاره کرد؛

– روشن کردن چراغ اتوبوس‌ها در چند مرحله در اعتراض به تاخیر در واگذاری مسکن از سوی تعاونی شرکت واحد در میانه دهه 908
– اعتصاب صنفی رانندگان اتوبوس به عدم اجرای مصوبه افزایش 57 درصدی دستمزد سالانه در سال 1401

رانندگان اتوبوسرانی در هر دو این موارد توانستند، بخشی از مطالبات صنفی خود را از طریق اعتراض مسالمت‌آمیز و هماهنگ صنفی برآورده کنند. نمونه‌ای موفق که ناشی از درک و آگاهی کارگران از ظرفیت‌ها و موقعیت استراتژیک حمل و نقل عمومی در پیشبرد سیاست‌های حاکمیت شهری است. گرچه مشکلات مرتبط با حوزه حمل و نقل عمومی بویژه در بخش اتوبوسرانی با واگذاری بخشی از این ناوگان به بخش خصوصی همچنان به قوت خود باقی است، اما رانندگان اتوبوسرانی به واسطه وجود زمینه‌هایی برای ایجاد شبکه‌های همکاری از شانس سازماندهی هدفمند و همچنین ایجاد سازوکارهایی برای تشکیل نهادهای قوی و مستقل کارگری برخوردارند.

جمع‌بندی

دومین و آخرین قسمت از بخش چهارم بررسی وضعیت کارگران در اقتصاد ایران (کارگران شهرداری‌ها) به کارگران آتشنشانی‌ها و کارگران شرکت واحد اتوبوسرانی اختصاص یافت. گروهی از کارگران که با وجود قرار گرفتن تحت نظارت سازمان‌های مختلف زیرمجموعه شهرداری در نتیجه تبعیض‌های سیستماتیک و واگذاری برخی از بخش‌ها به پیمانکارانِ تامین نیروی انسانی، در بسیاری از موارد از دستیابی به حقوق صنفی خود محرومند. این در حالیست که به اذعان فعالان کارگری با توجه به منابع بودجه‌ای و درآمدی کلان شهرداری‌ها، این نهاد حاکمیتی می‌تواند با بکارگیری مدیریت متخصص و کارآمد از هدررفت نیروی انسانی، فرسودگی آن و همچنین نقض حقوق کارگران در سطوح مختلف جلوگیری کند. با این حال فساد سیستماتیک در سطوح مدیریتی شهرداری‌ها از یک سو و کنترل و ایجاد محدودیت‌های امنیتی برای پیگیری مطالبات کارگری در قالب تشکل‌های مستقل کارگری از سوی دیگر، روند به نتیجه رسیدن حقوق صنفی کارگران را با موانع بسیاری مواجه کرده است.

1 https://www.shenasname.ir/shahrdari/6278-%D8%A7%D8%B3%D8%AA%D8%AE%D8%AF%D8%A7%D9%85-%D9%BE%DB%8C%D9%85%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A2%D8%AA%D8%B4-%D9%86%D8%B4%D8%A7%D9%86%DB%8C
2 https://dolat.ir/detail/292079
3 https://jahanesanat.ir/%D9%85%D9%82%D8%B5%D8%B1-%D9%85%D8%B1%DA%AF-%DB%B1%DB%B6-%D8%A2%D8%AA%D8%B4%E2%80%8C%D9%86%D8%B4%D8%A7%D9%86-%DA%A9%DB%8C%D8%B3%D8%AA%D8%9F/215606/
4 https://shahr.ir/news/10206/%D9%88%D8%B1%D9%88%D8%AF-%D8%A7%DB%8C%D9%85%D9%86%DB%8C-%D8%A8%D9%87-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86-%D9%88-%D8%AA%D8%AC%D9%87%DB%8C%D8%B2%D8%A7%D8%AA-%D8%A8%D9%87-%D8%A2%D8%AA%D8%B4-%D9%86%D8%B4%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D9%BE%D8%B3-%D8%A7%D8%B2-%D8%AD%D8%A7%D8%AF%D8%AB%D9%87-%D9%BE%D9%84%D8%A7%D8%B3%DA%A9%D9%88
5 https://www.irna.ir/news/84486665/%D8%B3%D8%AE%D8%AA-%D9%88-%D8%B2%DB%8C%D8%A7%D9%86-%D8%A2%D9%88%D8%B1-%D8%A8%D9%88%D8%AF%D9%86-%D8%B4%D8%BA%D9%84-%D8%A2%D8%AA%D8%B4-%D9%86%D8%B4%D8%A7%D9%86%DB%8C-%D8%A2%D8%B1%DB%8C-%DB%8C%D8%A7-%D9%86%D9%87
6 https://www.qudsdaily.com/Newspaper/item/55887
7 https://www.tasnimnews.com/fa/news/1400/08/09/2599141/%DA%A9%D9%85%D8%A8%D9%88%D8%AF-1000-%D9%86%D9%81%D8%B1-%D9%86%DB%8C%D8%B1%D9%88%DB%8C-%D8%A2%D8%AA%D8%B4-%D9%86%D8%B4%D8%A7%D9%86-%D8%AF%D8%B1-%D8%B4%D9%87%D8%B1%D8%AF%D8%A7%D8%B1%DB%8C-%D8%AA%D9%87%D8%B1%D8%A7%D9%86
8 https://www.irna.ir/news/82336118/%D8%A7%D8%B9%D8%AA%D8%B1%D8%A7%D8%B6-%D8%B5%D9%86%D9%81%D9%8A-%D8%A8%D8%A7-%DA%86%D8%B1%D8%A7%D8%BA-%D9%87%D8%A7%D9%8A-%D8%B1%D9%88%D8%B4%D9%86